Književnik dakle prije svega mora biti čovjek, čovjek razvijenog osejećaja, inteligencije i ukusa.
A. G. Matoš
Antun Gustav Matoš (1873–1914) zauzima značajno mesto u književnom i kulturnom životu s kraja 19. i prvih decenija 20.veka. Opus ovog autora je raznovrstan – pisao je lirske pesme, izdao je tri zbirke novelа – Iverje (1899), Novo iverje (1900), Umorne priče (1909), a zasebnu celinu čine njegovi ogledi i eseji, među kojima izdvajamo one koji se tiču srpskih pisaca – Janka Veselinovića, Laze Lazarevića, Stevana Sremca, Jovana Dučića, Milana Rakića, Sime Pandurovića i dr. Tekst „O književnosti i književnicima“ predstavlja vid eksplicitne poetike u kome pratimo neke od Matoševih pogleda na književnike i književnost uopšte. Iako je tekst nastao početkom 20.veka idejni stavovi ovog autora primenljivi su i u naše vreme, što dodatno potvrđuje njegovu savremenost.
Naučno-tehnološki napredak i oslobađanje čovekove misli otvorio je put književne produkcije, te tako „najnovije doba je najliterarnije“. U celoj Evropi je probuđena nacionalna književnost – „umne energije dotičnoga narodaš” što rezultira da je knjiga postala štivo dostupno široj čitalačkoj publici, a ne više „zabava naroda brojnih izoliranih elita“. U tom smislu Matoš ističe da „sila literature u direktnoj je razmjeri sa kolektivnim narodnim snagama i njen kvalitet i kvantitet daju sliku rasne energije. Što slabija književnost, manji, slabiji i narod.“ Tumačenje da kvantitet može uticati na dostizanje visokog mesta u širim teritorijalnim okvirima doveo je do prezasićenja ili, kako Matoš, kaže: „Mi nismo samo literarni, nego smo odviše literarni“. Posebno naglašava činjenicu da se svako latio pisanja što ima za posledicu s jedne strane da se „nikada nije slabije pisalo nego danas“, a sa druge da je brojnog plagiranja, prepisivanja ili intertekstualnosti, kako je to definisala moderna teorija književnosti. Praveći distinkciju između nekadašnjih književnika koji su bili odabrani i današnjih koji su „legije mediokriteta“ ukazuje na položaj koji stvaraoci njegovog vremena zauzimaju: „književnik od zanata mora računati s čitaocem, pa mu mora laskati. On je trgovac i industrijalac, služeći se neliterarnim sredstvima, publicitetom i reklamom. On ne služi idealu. Robuje novcu. (…) Da bi više zaradio, upućen je na što veću produkciju, a poznato je da kvalitet literarne produkcije u obratnom razmjeru sa kvantitetom.“ Matoš ovo ilustruje na primeru Balzaka koji je, zbog dugova, pisao „po noći kao robijaš“. Ovaj pisac i kritičar posebno naglašava da originalnosti treba da postane primarna odlika književnika, te da oni treba da „govore samo kad imaju šta novo reći“. Nedostatak originalnosti Matoš sagledava iz dve perspektive: kroz državu koja uništava „svojom uniformiranom jednolikom naobrazbom, militarizmom i grdnim administrativnim mehanizmom“ i „demokraciju“ koja opet narušava „svojim kolektivističkim teorijama i organiziranim gomilama“. Stoga se dolazi do kulturnog jedinstva na području Evrope i upravo zbog toga literatura je nacionalna samo jezikom.
„No najveći je dušmanin prave književnosti žurnalizam.“ Ističući ovu konstataciju Matoš taksativno navodi suštinske razlike. Izdvojićemo neke od njih: „književniku je glavni kvalitet, novinaru – kvantitet“; „knjiga vuče masu k autoru, novine povlače autora k masi“; „knjige popravljaju, novine laskaju“; „književnik mora biti originalan, superioran, novinar može biti svatko ko brzo i lako piše“ i dr. Naposletku ukazuje i na opasnost da novinarstvo dobije povlašćeno mesto nad književnošću. Matoš sugeriše i na značaj onoga šta se čita – „Ako se danas čita više no prije, čita se površnije, i što više zna masa, to manje zna pojedinac. ” Takođe, ukazuje i na tendenciju evropskog čoveka da uči neke od stranih jezika (nemački, francuski, engleski) kako bi poboljšao svoj stil pritom podsećajući na Mažuranića i Kovačića čija proza nije „plod poznavanja modernih literatura“, uz zaključak da „u literaturi odlučuje samo talenat, talenat i opet talenat“. Ukoliko neko piše i izdaje knjige to ga ne čini književnikom. Sama tvorevina mora da utiče na razum i na srce, pritom treba da „čitamo više radi estetičkoga no radi didaktičkoga karaktera“ i, naposletku, delo mora biti lepo, čime se Matoš približava koncepciji artizma u umetnosti, koju je, inače, zastupao i Bogdan Popović. Propagirajući tezu da je sam književnik stil (Bifonovo gledište), Matoš naglašava da se stil može usavršavati (Aristotelovo gledište), ali da se originalnost ne uči, čime se donekle približava Platonovom shvatanju umetnosti. Veoma važnu ulogu u razumevanju stila pisca ima sama biografija. „Književnik dakle prije svega mora biti čovjek, čovjek razvijenog osejećaja, inteligencije i ukusa.“ Upravo u ovom stavu naziru se tragovi iz Istorije nemačke književnosti Vilhelma Šerera koji ističe da su presudna tri činioca za stvaranje teksta: rasa, sredina i momenat. Matoš smatra da svaki pisac treba da ima pečat svog rada, odnosno „Tko ne veli nešto novo, novo sadržajem ili oblikom, nije književnik.“ Zastupa i stav da dualitet održava vitalnost književnosti – „Jedni su pisci zagonetke, drugi odgonetke. Idealisti i realisti. Pjesnici i prozaisti. Filozofi i fantasti. Sveci i libertinci. Zanesenjaci i rugaoci.“ U vezi sa književnom tradicijom Matoš ima ambivalentno stanovište. S jedne strane ističe da „odricati se klasika ne možemo, jer su njihove mrvice najboqi dionaše kulture“, a sa druge strane napominje da „smo klasike prestigli u svemu osim u tragediji“. Na nivou jezika posebno naglašava da je važno da književnik dobro poznaje svoj jezik, a od stranih jezika najbolje je znati francuski. Ovakav stav potiče pre svega iz bliskosti Matoša sa Parizom, koji je bio centar brojnih književnih pokreta. Ipak, Matoš zaključuje da „Naša lijepa knjiga mora prije svega biti narodna, jer je narodna pjesma, temelj naše pismenosti.“, čime se neposredno ukazuje i da tematika mora biti iz narodnog života, zasnovana na narodnim shvatanjima.
Autor: Stefan Simonović
Literatura: A. G. Matoš: Književnost i književnici (str. 187–199) u :Miroslav Šicel, Programi i manifesti u hrvatskoj književnosti, Zagreb:: Liber: Izdanja Instituta za znanost o književnosti, 1972.